Ήθη και έθιμα
Οι λέξεις αυτές αλληλοσυμπληρώνονται νοηματικά. Τα ήθη αποτελούν ένα όμορφο υλικό συμπεριφοράς των μελών των κοινωνικών ομάδων. Είναι τα αισθήματα, οι αντιλήψεις, οι νοοτροπίες οι κλίσεις κ.λπ., που επικρατούν σε μια δεδομένη εποχή. Τα έθιμα είναι ήθη, όταν παίρνουν μια ορισμένη, σταθερά επαναλαμβανόμενη τελεστική μορφή. Η επανάληψη αυτή σχηματίζει και την παράδοσή τους. Π.χ. ο χωριάτικος γάμος άλλοτε ήταν μια σειρά τελετουργικών εκδηλώσεων, που ήταν εθιμικές εκδηλώσεις, ήταν μια σειρά από γαμήλια έθιμα. Ήθη εκφράζουν, στο θέμα του γάμου, οι αντιλήψεις π.χ. για την παρθενιά και την αγνότητα της νύφης.
Ο γάμος στη λαογραφία
Ο γάμος είναι από τα κεντρικά θέματα της λαογραφίας. Και από τα προσφιλέστερα: σχεδόν δεν υπάρχει συλλογή υλικού από ερασιτέχνες και μη, που να μην τον περιέχει. Έχει μια λαμπερή επιφάνεια, αλλά και μεγάλο κοινωνικό βάθος.
Η κοινωνική και οικονομική βάση στην οποία εδράζεται ο ελληνικός γάμος προϋπέθετε το συνοικέσιο, ως μια επίσημη αναγνώριση του ρόλου των γονέων στο σχηματισμό της οικογένειας των παιδιών τους. Από τα πρώτα που έπρεπε να συζητηθούν και να λυθούν στα "μιλήματα" των προξενιών ήταν η προίκα. Μερικές φορές ο προξενητής παράδινε αμέσως, από την πρώτη εκείνη φάση, και μια πρόχειρη σημείωση για τα προικώα, που αργότερα στους αρραβώνες την έσκιζαν για να συντάξουν το κανονικό προικοσύφμωνο με τις υπογραφές των γονέων, του παπά και μερικών μαρτύρων. Στην πρώτη κιόλας φάση των προξενειών εφόσον τα πράγματα εξελίσσονταν θετικά, γινόταν και μια επιβεβαίωση της συμφωνίας με καταβολή ενός χρηματικού ποσού. Η συνήθης εθιμική επικύρωση ήταν τα δώρα("σημάδια"), που ο γαμπρός έστελνε με τον προξενητή στη νύφη.
Η περίοδος των αρραβώνων, ως χρόνου αφιερωμένου στην καλύτερη γνωριμία των υποψηφίων συζύγων, καθοριζόταν επίσης από τους γονείς. Η νύφη κυρίως προσέφερε δώρα στο γαμπρό, ίσως για να εκτιμηθεί η ικανότητα και η ωριμότητά της να κρατήσει ένα δικό της σπίτι. Μια άλλη δυνατότητα γνωριμίας πρόσφεραν τα γλέντια που γίνονταν επίσης στο διάστημα αυτό, αν και η νύφη σπάνια παρουσιαζόταν ακόμα και σε αυτές τις εκδηλώσεις, ώστε η γνωριμία να είναι έμμεση ή να πραγματοποιείται σε σχέση με τα άλλα μέλη των σπιτιών, των γονέων κατεξοχήν, οι οποίοι είχαν αποφασίσει το γάμο ερήμην των παιδιών. Το χρονικό διάστημα των αρραβώνων μπορούσε να εξελιχθεί και σε περίοδο ψυχικής και ηθικής δοκιμασίας, ιδίως για την κοινωνικά μειονεκτικότερη γυναίκα, που έπρεπε να εξουδετερώσει πιθανές ενέργειες και επιβουλές εχθρών και αντίζηλων. Το άγχος αυτό δεν λείπει βέβαια και στην έγγαμη ζωή, όμως αυτή παρουσιάζεται και πιο εξασφαλισμένη, με δεδομένη τη δυσκολία του διαζυγίου στις κλειστές συντηρητικές κοινωνίες.
Η κοινωνική και οικονομική βάση στην οποία εδράζεται ο ελληνικός γάμος προϋπέθετε το συνοικέσιο, ως μια επίσημη αναγνώριση του ρόλου των γονέων στο σχηματισμό της οικογένειας των παιδιών τους. Από τα πρώτα που έπρεπε να συζητηθούν και να λυθούν στα "μιλήματα" των προξενιών ήταν η προίκα. Μερικές φορές ο προξενητής παράδινε αμέσως, από την πρώτη εκείνη φάση, και μια πρόχειρη σημείωση για τα προικώα, που αργότερα στους αρραβώνες την έσκιζαν για να συντάξουν το κανονικό προικοσύφμωνο με τις υπογραφές των γονέων, του παπά και μερικών μαρτύρων. Στην πρώτη κιόλας φάση των προξενειών εφόσον τα πράγματα εξελίσσονταν θετικά, γινόταν και μια επιβεβαίωση της συμφωνίας με καταβολή ενός χρηματικού ποσού. Η συνήθης εθιμική επικύρωση ήταν τα δώρα("σημάδια"), που ο γαμπρός έστελνε με τον προξενητή στη νύφη.
Η περίοδος των αρραβώνων, ως χρόνου αφιερωμένου στην καλύτερη γνωριμία των υποψηφίων συζύγων, καθοριζόταν επίσης από τους γονείς. Η νύφη κυρίως προσέφερε δώρα στο γαμπρό, ίσως για να εκτιμηθεί η ικανότητα και η ωριμότητά της να κρατήσει ένα δικό της σπίτι. Μια άλλη δυνατότητα γνωριμίας πρόσφεραν τα γλέντια που γίνονταν επίσης στο διάστημα αυτό, αν και η νύφη σπάνια παρουσιαζόταν ακόμα και σε αυτές τις εκδηλώσεις, ώστε η γνωριμία να είναι έμμεση ή να πραγματοποιείται σε σχέση με τα άλλα μέλη των σπιτιών, των γονέων κατεξοχήν, οι οποίοι είχαν αποφασίσει το γάμο ερήμην των παιδιών. Το χρονικό διάστημα των αρραβώνων μπορούσε να εξελιχθεί και σε περίοδο ψυχικής και ηθικής δοκιμασίας, ιδίως για την κοινωνικά μειονεκτικότερη γυναίκα, που έπρεπε να εξουδετερώσει πιθανές ενέργειες και επιβουλές εχθρών και αντίζηλων. Το άγχος αυτό δεν λείπει βέβαια και στην έγγαμη ζωή, όμως αυτή παρουσιάζεται και πιο εξασφαλισμένη, με δεδομένη τη δυσκολία του διαζυγίου στις κλειστές συντηρητικές κοινωνίες.
Οι τελετές του γάμου
Ο γάμος ήταν ένα πουήμερο εορταστικό continuum. Ορισμένα πρόσωπα αναλάμβαναν ορισμένους ρόλους. Ήταν οι παράνυμφοι (κουμπάροι, νούνοι), οι παράγαμπροι( μπράτιμοι, μπραζέρηδες, βλάμηδες), προσωπικοί φίλοι του γαμπρού, οι "καλεστές", οι "παραστεκάμενοι", η "προζύμω" κ.α. Κύριες εκδηλώσεις της εβδομάδας πριν το γάμο ήταν
Η ένταση κορυφονόταν την ημέρα του γάμου, που γινόταν κατά κανόνα Κυριακή. Η μέρα άρχιζε με το τελετουργικό ξύρισμα και ντύσιμο του γαμπρού στο σπίτι του, την ίδια ώρα που γινόταν το στόλισμα της νύφης στο δικό της σπίτι. Καθώς πλησίαζε η κρίσιμη ώρα, οι πράξεις φορτίζονταν ολοένα και περισσότερο μαγικά. Η νυφιάτικη στολή αποτελούσε την ακραία έκφραση της πολυτέλειας και της ομορφιάς, όπως την εννοούσαν, γεμάτη και βαριά από ακριβά και σπάνια στολίδια και άλλα εξαστήματα. Έτσι "αρματωμένη" έβαζαν τη νύφη στο επίσημο δωμάτιο να "καμαρώσει", μένοντας ασάλευτη και βουβή, σαν ένα πλάσμα προσωρινά μαρμαρωμένο, ώσπου να ξεκινήσουν για τη στέψη, που θα γινόταν στην εκκλησία.
Η γαμήλια πομπή ήταν επίσημη και μεγαλοπρεπή. Προτού να πάει ο γαμπρός με τη συνοδεία του να πάρει τη νύφη για τη στέψη, έπαιρνε, με πομπή, τον κουμπάρο και κατευθυνόταν όλοι μαζί προς το σπίτι της νύφης, ενώ κάθε φάση της πομπής ήταν κι ένα τελετουργικό στάσιμο: άφιξη στο σπίτι, είσοδος του γαμπρού και της συνοδείας του, συνάντηση με τη νύφη και νυφόπαρμα, ξεκίνημα για την εκκλησία. Μετά τη στέψη η πομπή κατευθυνόταν προς το σπίτι του άντρα. Εκεί θα κατοικούσε η νέα οικογένεια. Η είσοδος στο σπίτι αποτελούσε και την πιο περίτεχνη επιμέρους τελετή.
Πηγή: Μιχαήλ Γ. Μερακλής, Ελληνική λαογραφία, Κοινωνική συγκρότηση, ήθη και έθιμα, λαϊκή τέχνη, Εκδόσεις Οδυσσέας, 2004
- τα καλέσματα
- η ετοιμασία του φλάμπουρου
- η παρασκευή των ψωμιών και άλλων ζυμαρικών
- η έκθεση της προίκας
- ο στολισμός του νυφικού θαλάμου
- τα δώρα του γαμπρού στη νύφη
- το βάψιμο με την κίνα
- τα σφαχτά και τα άλλα ειδικά φαγητά και γλυκίσματα
- τα δώρα των καλεσμένων
- η προικοπαράδοση.
Η ένταση κορυφονόταν την ημέρα του γάμου, που γινόταν κατά κανόνα Κυριακή. Η μέρα άρχιζε με το τελετουργικό ξύρισμα και ντύσιμο του γαμπρού στο σπίτι του, την ίδια ώρα που γινόταν το στόλισμα της νύφης στο δικό της σπίτι. Καθώς πλησίαζε η κρίσιμη ώρα, οι πράξεις φορτίζονταν ολοένα και περισσότερο μαγικά. Η νυφιάτικη στολή αποτελούσε την ακραία έκφραση της πολυτέλειας και της ομορφιάς, όπως την εννοούσαν, γεμάτη και βαριά από ακριβά και σπάνια στολίδια και άλλα εξαστήματα. Έτσι "αρματωμένη" έβαζαν τη νύφη στο επίσημο δωμάτιο να "καμαρώσει", μένοντας ασάλευτη και βουβή, σαν ένα πλάσμα προσωρινά μαρμαρωμένο, ώσπου να ξεκινήσουν για τη στέψη, που θα γινόταν στην εκκλησία.
Η γαμήλια πομπή ήταν επίσημη και μεγαλοπρεπή. Προτού να πάει ο γαμπρός με τη συνοδεία του να πάρει τη νύφη για τη στέψη, έπαιρνε, με πομπή, τον κουμπάρο και κατευθυνόταν όλοι μαζί προς το σπίτι της νύφης, ενώ κάθε φάση της πομπής ήταν κι ένα τελετουργικό στάσιμο: άφιξη στο σπίτι, είσοδος του γαμπρού και της συνοδείας του, συνάντηση με τη νύφη και νυφόπαρμα, ξεκίνημα για την εκκλησία. Μετά τη στέψη η πομπή κατευθυνόταν προς το σπίτι του άντρα. Εκεί θα κατοικούσε η νέα οικογένεια. Η είσοδος στο σπίτι αποτελούσε και την πιο περίτεχνη επιμέρους τελετή.
Πηγή: Μιχαήλ Γ. Μερακλής, Ελληνική λαογραφία, Κοινωνική συγκρότηση, ήθη και έθιμα, λαϊκή τέχνη, Εκδόσεις Οδυσσέας, 2004